Objawy ADHD można rozpoznać już u niemowląt...

Obecnie termin nadpobudliwości psychoruchowej jest nadużywany. Nie każde bowiem dziecko, u którego obserwujemy wysoką aktywność ruchową, jest dotknięte tym schorzeniem. W literaturze wymienia się trzy typy objawów charakterystycznych dla nadpobudliwości:
•zaburzenia koncentracji uwagi;
•gwałtowność zachowań;
•nadmierna ruchliwość.
Z nadpobudliwością mamy więc do czynienia jedynie wówczas, kiedy dziecko wykazuje powyższe objawy we wszystkich lub prawie wszystkich życiowych sytuacjach. Jest to niezmienna cecha dziecka, choć może przybierać na sile lub słabnąć w zależności od okoliczności. Bardzo ważne jest, aby jak najwcześniej rozpoznać u dziecka symptomy nadpobudliwości, w celu zapobiegania nasileniom objawów oraz ich konsekwencjom. Schorzenie, o którym mowa można rozpoznać już u niemowlaków. A rodzice często są pierwszymi ich obserwatorami. Warto więc wiedzieć, jakie zachowanie naszych pociech może być niepokojące.

espół nadpobudliwości psychoruchowej jest zaburzeniem opisywanym i badanym od prawie półtora wieku. W tym czasie powstało wiele terminów, określających tę chorobę, nie wszystkie jednak w pełni oddawały jej istotę. W ostatnich latach przyjęło się używać dwóch nazw. Pierwsza z nich została zaczerpnięta z Klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM – IV), w której mowa jest o Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD), czyli "zespole nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi". Druga zaś nazwa proponowana jest przez Światową Organizację Zdrowia i brzmi Hyperkinetic Disorder – zespół hiperkinetyczny lub zaburzenia hiperkinetyczne.
Objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej mogą wystąpić już w okresie niemowlęcym. Dzieci w tym wieku cierpią głównie na zaburzenia snu. Sen jest płytki, łatwo się budzą i z trudem zasypiają. Aktywność motoryczna jest nadmiernie wzmożona, przejawiająca się w szybkich ruchach, żywej gestykulacji i mimice oraz znacznym pobudzeniem emocjonalnym. W wieku poniemowlęcym i przedszkolnym można zauważyć opóźniony rozwój mowy, jąkanie rozwojowe oraz trudności w prawidłowym artykułowaniu głosek. Pełne objawy zespołu hiperkinetycznego kształtują się między czwartym a szóstym rokiem życia. Już wówczas da się zauważyć bezcelowość ruchów, zmienność zainteresowań oraz zaburzenia uwagi. Objawy te szczególnie nasilają się w wieku szkolnym.

Jak wynika z badań nadpobudliwość psychoruchowa występuje u ok. 10 – 12 % dzieci, częściej jednak u chłopców niż u dziewcząt. Długotrwałe badanie nad ADHD nie doprowadziły do jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o przyczyny zaburzenia. Wielu badaczy upatruje ich w mikrouszkodzeniach ośrodkowego układu nerwowego, powstających na skutek nieprawidłowej ciąży lub porodu. H. Nartowska badając dzieci nadpobudliwe psychoruchowo stwierdziła w 81% przypadków występowanie czynników, które mogły doprowadzić do uszkodzenia układu nerwowego. Obecnie jednak wielu naukowców jest zdania, że nie może to być jedyna przyczyna tej choroby. Ponadto zauważono, że nadpobudliwość może występować w każdym uszkodzeniu mózgu: okołopłodowym, powypadkowym, po zapaleniu mózgu.

Przyczyn zespołu hiperkinetycznego upatrywano również przez wiele lat w nieprawidłowym funkcjonowaniu środowiska rodzinnego, a przede wszystkim w rygorystycznym stylu wychowania połączonego z karaniem. Kary cielesne bowiem silnie zaburzają równowagę psychiczną dziecka. H. Nartowska podkreśla ponadto znaczenie niekonsekwencji w wychowaniu, która nie pozwala dziecku regulować odpowiednio swojego zachowania. Powoduje to u dziecka lęk i niepewność. Według najnowszych badań i ta teoria okazała się być nie w pełni słuszna. Na ich podstawie można jedynie stwierdzić, że trudna sytuacja domowa, błędy wychowawcze oraz impulsywność samych rodziców mogą jedynie nasilić, ale nie wywołać objawy. Te same badania wskazują natomiast na dziedziczność zaburzenia. Stwierdzono, że jeżeli u bliższych lub dalszych krewnych występował zespół nadpobudliwości, to ryzyko wystąpienia ADHD u kolejnego członka rodziny wzrastało 5 – 7 – krotnie. U dzieci natomiast, których jedno z rodziców wykazywało zaburzenia ryzyko to wzrasta nawet do 50%. Twierdzi się ponadto, że ADHD jest dziedziczne wielogenowo, a więc nie da się ustalić jednego genu za to odpowiedzialnego.
W połowie lat 90. zostały opublikowane kolejne wyniki badań. Wskazywały one tym razem na istnienie u osób z nadpobudliwością zaburzeń wydzielania noradrenaliny i dopaminy.
Dopamina odpowiada za gotowość do odbioru i przekazywania informacji oraz koncentracji uwagi na wybranym bodźcu. Noradrenalina jest prawdopodobnie odpowiedzialna za reakcję „walki lub ucieczki”. Pozwala więc na szybkie rozpoznanie bodźca, który może być zagrożeniem i mobilizuje organizm do działania. Pomaga również skupić się na wszystkim, co nowe i niezwykłe. Nadmiar tego hormonu powoduje stałe pobudzenie organizmu.
Jak wskazuje powyższe zestawienie nie ma jednomyślności, jeśli chodzi o przyczyny ADHD. Prawdopodobne jest jednak, że wszystkie z wyżej wymienionych mogą warunkować jego powstawanie.
Bez wątpienia natomiast można zdefiniować zespół nadpobudliwości psychoruchowej, jako „zespół cech zachowania, który dotyczy czynności psychicznych i motorycznych. Występuje w postaci wzmożonego pobudzenia ruchowego, nadmiernej reaktywności emocjonalnej oraz specyficznych zaburzeń funkcji poznawczych” . W sferze ruchowej może on przybierać następujące formy(1):
•nadmiernej ekspresji ruchowej – dziecko jest nadruchliwe, biega, skacze, kręci się. Jego zachowanie jest często niecelowe i niezorganizowane. W szkole nie potrafi długo siedzieć spokojnie, dlatego wychodzi z ławki, spaceruje po klasie, rozmawia.
•niepokoju ruchowego – dziecko potrafi dość długo pozostać w jednym miejscu, lecz wykonuje przy tym wiele ruchów w obrębie własnego ciała tj.: machanie nogami, ruszanie ramionami, kręcenie i wyrywanie włosów, skubanie się, obgryzanie paznokci,
•formę mieszaną, łączące wszystkie wyżej wymienione objawy (2).
W sferze emocjonalnej nadpobudliwość przejawia się głównie występowaniem reakcji emocjonalnych niewspółmiernych do odczuwanych bodźców. W sytuacjach tych można zaobserwować m.in.: nadmierną wrażliwość, drażliwość, wzmożoną agresywność, krótkotrwałość uczuć oraz dużą lękliwość.
Nieprawidłowości w funkcjonowaniu sfery poznawczej spowodowane są głównie zaburzeniami koncentracji uwagi. Dziecko nie może skupić się na tym, co się do niego mówi, szybko też zapomina, o czym się mówiło. Wynikają z tego liczne trudności w nauce. Przede wszystkim dziecko z ADHD nie ma na tyle cierpliwości, aby przez dłuższy czas wykonywać jedną czynność. Często więc w jego zeszytach występują znaczne braki, ponieważ rozpoczęte zadanie nie zostaje zwykle dokończone. Tak samo rzecz się ma z pracą domową, którą zostawiają, by zająć się czymś innym.
Biorąc pod uwagę powyższe zaburzenia, należy zdać sobie sprawę z trudności szkolnych, jaki z nich wynikających. Od dziecka, wstępującego do szkoły wymaga się m. in.:
•siedzenia w ławce przez 45 minut,
•pilnego słuchania nauczyciela podczas zajęć
•skupianie przez dłuższy czas uwagi na jednym zadaniu,
•dostosowanie się do reguł wychowawczych, wytyczonych przez szkołę (3).
Dla dziecka nadpobudliwego psychoruchowo są to zadanie wyjątkowo trudne do realizacji. Już od pierwszych dni w szkole da się zauważyć jego wzmożoną ruchliwość. Dziecko nie siedzi na swoim miejscu, chodzi po klasie. Zapytane o coś udziela zwykle odpowiedzi chaotycznej, fantazjuje, zgaduje lub po prostu nie udziela żadnej odpowiedzi. Uczeń z ADHD jest wyjątkowo niestabilny emocjonalnie, w związku z czym skarcenie go prowadzi często do płaczu lub agresji. Ponieważ dziecko to chce być w centrum uwagi, przeszkadza na lekcjach w sposób ciągły, co jest nie tylko niekorzystne dla niego, ale również dla innych uczestników zajęć. Wszystko to powoduje, że rówieśnicy nie akceptują go, a nawet wykluczają z życia klasy.
Niepowodzenia w nauce szkolnej u dzieci z zespołem hiperkinetycznym nie wynikają jednak tylko z nadruchliwości i zaburzeń koncentracji. Dzieci te częściej niż inne wykazują specyficzne trudności w uczeniu się tj.:
•zaburzenia pamięci,
•zaburzenia językowe,
•dysleksja, dysgrafia, dyskalkulia,
•niezgrabność ruchowa (4).
Pamięć w tym przypadku jest mocno związana z procesem uwagi. Zaburzona koncentracja i rozproszenie uwagi powoduje u dzieci z ADHD, że o wiele trudniej jest im zapamiętać informacje. Jeśli jednak materiał jest dla niego na tyle interesujący, by się nim zainteresować proces pamięci przebiega w sposób prawidłowy. Jeżeli nauczyciel lub rodzice chcą, aby dziecko zapamiętało pewne informacje, konieczne jest podanie mu ich w zwięzłej i jasnej dla niego formie.
Na proces zapamiętywania wpływają także zaburzenia językowe. Dzieci z ADHD mówią zwykle bardzo dużo i szybko. Obserwuje się jednak u części z nich opóźniony rozwój mowy, który może przejawiać się (5):
•trudnościami w budowaniu spójnych wypowiedzi – często nie przestrzegają reguł gramatycznych i stylistycznych zarówno w piśmie, jak i w mowie;
•częstym odbieganie od tematu – nie kończą myśli, przechodzą z tematu na temat, gubiąc przy tym sedno wypowiedzi;
•trudnościami w posługiwaniu się przyimkami określającymi położenie w przestrzeni (na, w, obok) oraz trudności ze słowami, określającymi następstwo czasowe zdarzeń (przed, po) – powoduje to u dziecka trudności w orientacji przestrzennej, rozumieniu niektórych poleceń, wymagających określenia położenia przedmiotu w przestrzeni. Dzieci z ADHD mogą również wykazywać trudności w chronologicznym odtwarzaniu zdarzeń;
•nieprzestrzeganiem zasad prowadzenia rozmowy – dziecko nie zwraca uwagi na rozmówcę, chce być w centrum uwagi więc przerywa innym wypowiedzi, nie czekając na swoją kolej;
•zbyt szybkim i zbyt głośnym mówieniem – wynika to głównie z nadmiaru energii, którą posiada.
Wszystkie te objawy niewątpliwie bardzo utrudniają dziecku naukę. Jego niepowodzenia szkolne wynikają przede wszystkim z tego, że brak selektywności bodźców powoduje nieumiejętność wybrania jednego najważniejszego spośród nich. Aby przezwyciężać powstałe trudności i nie dopuścić do nasilania się objawów nauczyciel i rodzice muszą współpracować z poradnią psychologiczno – pedagogiczną.

Literatura:
Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M., 1999, Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Lublin
Radochoński M., 1996, Psychopatologia dla pedagogów, Rzeszów
Psychiatria wieku rozwojowego, red M. Popielarska i A. Popielarska, 2000,Warszawa
Nartowska H., 1972, Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Warszawa
Bogdanowicz M., 1985, Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa

1. Bogdanowicz M., 1985, Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa
2. Psychiatria wieku rozwojowego, red M. Popielarska i A. Popielarska, 2000,Warszawa
3. Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M., 1999, Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Lublin
4. Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M., 1999, Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Lublin
5. Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M., 1999, Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Lublin

Autor: Małgorzata Stando - Pawlik